BADANIA OBSERWACYJNE – narzędzia służące do prowadzenia obserwacji
Badania obserwacyjne stanowią taki rodzaj przedsięwzięć naukowych, których celem jest zgromadzenie pokaźnej liczby danych dotyczących zarówno natury pewnych zjawisk i tendencji, jak i relacji oraz współzależności kształtujących się pomiędzy obserwowanymi przedmiotami, a także cech tych przedmiotów. Rozbudowana typologia badań obserwacyjnych pozwala wybrać to najodpowiedniejsze – najskuteczniejszą metodę rejestracji informacji i gromadzenia pozyskanej wiedzy – oraz wykorzystać bogaty asortyment instrumentów obserwacyjnych, a także technik systematyzacji, obiektywizacji, kodyfikowania i porządkowania faktów. Przyjrzyjmy im się bliżej, by dotrzeć do meritum – zrozumieć istotę badań opartych na obserwacji.
Wartość badań obserwacyjnych zależy ściśle od poziomu sprawności w użytkowaniu zastosowanych narzędzi, a także od trafności dokonanego wyboru – spośród wielu dostępnych instrumentów i technik badawczych – tych kilku najwłaściwszych. Funkcja owych narzędzi jest dwojaka. Po pierwsze służą one do zebrania faktów, a po drugie pomagają kontrolować prowadzony ogląd – to od nich zależy, czy jest on prawidłowy. Ich rola jest zatem nie do przecenienia – od umiejętnego posługiwania się technikami badawczymi zależy skuteczność i naukowość badań obserwacyjnych, czyli poprawność poczynionych spostrzeżeń, sformułowanych hipotez i ukształtowanych wniosków.
Obserwacja kontrolowana i niekontrolowana – atrybut poprawności badań obserwacyjnych
O prawidłowości badań obserwacyjnych świadczy cały ich przebieg, jednak istotę poprawności stanowi niewątpliwie rzetelność i systematyczność w pozyskiwaniu informacji. Powszechnie uznaje się, że obserwacja niekontrolowana jest obserwacją czynioną niekompetentnie i chaotycznie. Nie nosi więc ona znamion naukowości – uważa się ją za technikę niewłaściwą i błędną. Mianem naukowej i metodologicznie właściwej określa się natomiast obserwację kontrolowaną, czyli standaryzowaną i systematyczną. Wszelkie notatki, opisy czy rejestrację dźwiękową lub fotograficzną traktuje się z dystansem, ponieważ metody te pozwalają co prawda gromadzić dane, ale nie wyróżniają poszczególnych zagadnień i nie podkreślają ważniejszych aspektów, a także nie umiejscawiają zdarzeń i zjawisk w konkretnym momencie – we właściwym im i istotnym dla nich czasie. Prowadzone za pomocą tych metod spostrzeżenia nie mogą zostać w pełni zweryfikowane, ani nie dają gwarancji, że materiał zgromadzono rzetelnie. Zebrane w ten sposób informacje można jednak w pewnym stopniu poddać kontroli – o ich kompletności i o tym, czy kierunek badań jest właściwy, mogą zdecydować osoby kompetentne, gruntownie zorientowane w koncepcji danego przedsięwzięcia naukowego.
Standaryzacja w badaniach obserwacyjnych – arkusz lub dziennik
Techniki standaryzowane pozwalają zgromadzić materiał badawczy w sposób najdoskonalszy i najbardziej kompletny. Co więcej, otrzymane z ich pomocą dane można z łatwością zestawiać i porównywać z tymi, które zebrali inni naukowcy. Arkusz obserwacyjny (dziennik obserwacji) jest rodzajem kwestionariusza zawierającego wszystkie zagadnienia, których dotyczyć ma obserwacja. We właściwych rubrykach notowane są wszystkie fakty, zdarzenia i okoliczności powiązane z interesującym badacza zagadnieniem. Można je dodatkowo opatrzyć datą, co pozwala wprowadzić w badane układy nowe zmienne. Wstępna typologia zapobiega pomijaniu ważkich kwestii oraz sprzyja wykryciu nowych cech i zależności, których arkusz nie obejmował. Taki typ obserwacji – planowany, systematyczny i kontrolowany – uznaje się zatem bezsprzecznie za najodpowiedniejszy dla badań obserwacyjnych.